بر اساس همه پرسی تازه: اعتقادات مذهبی ایرانیان شدیدا تغییر کرده است

انقلاب اسلامی سال 1979 رویداد شاخصی بود که طرز تفکر ما را نسبت به ارتباط میان دین و نوگرائی تغییر داد. رواج همگانی اسلام توسط آیت الله خمینی نشانگر آن بود که نوگرائی به هیچ وجه بمعنای سِیر کاهش مذهب گرائی نیست.

نوشته ی پویا تمیمی، عرب و عمار ملکی ، کانوِرسیشِن

ترجمه: حمید سیفی  –  سپتامبر 2020

با این وجود، داده هائی که از اعتقادات مذهبی بخش بزرگی از ایرانیان پس از انقلاب بدست آمده، پیوسته برای تائید و یا تکذیب این امر ناکافی است. ظرف سالها، تحقیقات و موج تظاهرات اعتراض آمیز و سرکوبهای پس از آن نشانگر یاس و نومیدی گسترده ایرانیان از سیستم سیاسی جمهوری اسلامی بوده است. این امر به مرور به سرخوردگی عمیقی از دین سنتی و جامعۀ دین سالار انجامیده است.

در ماه جون 2020 انستیتوی تحقیقاتی «گروه تحلیل و اندازه گیری حالات و نظرات در ایران»
“Group for Analyzing and Measuring Attitudes in Iran”
با همکاری خانم لادن برومند و عبدالرحمان برومند در مرکز حقوق بشر در ایران به تحقیقی سایبری پرداخت. نتایج این تحقیق، تائیدی بر غیر مذهبی بودن بیسابقۀ جامعۀ ایران بود.
دسترسی سایبری به ایرانیان
سر شماری های ایران ادعا میکند که %99.5 مردم مسلمانند، رقمی که خصومت علنی جمهوری اسلامی را نسبت به تغییر مذهب، بی مذهبی و پیروان مذاهب غیررسمی اقلیت ها پنهان میکند.

ایرانیان پیوسته در هراس از تلافی جوئی دولت در صورت اظهار نظر علیه نظام بسر میبرند. در ایران کسی نمیتواند بسادگی درِ خانه ها را بزند و جویای پاسخ مردم به پرسش های حساس سیاسی شود. به این دلیل، ناشناس بودن در تحقیقات سایبری، فرصتی برای شناخت افکار و نظرات واقعی ایرانیان نسبت به مذهب بدست میدهد.

از آغاز انقلاب تاکنون نرخ میزان با سوادی و جمعیت شهر نشین در ایران شدیدا افزایش یافته است. نفوذ اینترنت در ایران همسان با ایتالیا و حدود شصت میلیون استفاده کننده و رو به افزایش است. هفتاد درصد از جمعیت بالغ دست کم در یک رسانۀ سایبری عضویت دارد.
برای تحقیق در مورد اعتقادات مذهبی در ایران، پس از تحلیل گروه هائی که در تحقیقات پیشین کمتر شرکت کردند، کانالهای مختلف سایبری مورد استفاده قرار گرفت. لینک های تحقیق به شبکه های کُرد، عرب، صوفی و دیگر شبکه ها فرستاده شد. کانال های شیعۀ طرفدار رژیم نیز موافقت کردند که لینک تحقیق را به پیروان خود ارائه دهند. تحقیق کنندگان با استفاده از کانال های اینستا گرم و تلگرام که هر کدام چند میلیون عضو دارند به جمعیت پاسخ دهندۀ بزرگی دسترسی پیدا کردند.

پس از سامان دادن به داده ها، نمونه ای شامل حدود چهل هزار ایرانی که در ایران زندگی میکنند بدست آمد. این نمونه شامل ایرانیان باسوادِ بالای نوزده سال، با استفاده از پنج شاخص جمعیتی و کسانی بودند که در انتخابات ریاست جمهوری سال 2017 شرکت داشتند.

ایران غیرمذهبی و گوناگون
نتایج بدست آمده افزایش شدیدِ غیر مذهبی بودن و گوناگونی اعتقادات و ایمان، و تغییرات شدیدی در پیروی از مذهب در میان ایرانیان را آشکار کرد. علیرغم%99.5 نرخ مسلمانی ارائه شده توسط سر شماریها، روشن شد که فقط %40 از ایرانیان خود را مسلمان میدانند.

برخلاف تبلیغات دولتی که ایران را ملتی شیعه معرفی میکند، فقط 32% خود را مشخصا شیعه میدانند، 5% خود را مسلمان سنّی و 3% خود را مسلمان صوفی معرفی میکنند. 9% میگویند خدا نا باور هستند و 7% خود را پیرو معنویت میدانند. در میان دیگر دین ها، 8% زرتشتی هستند که بنظر تحقیق گران نه واقعا پیرو مکتب زرتشت، بلکه نشانی از ملی گرائی ایرانی و گزینه ای در برابر اسلام در بر دارد، و 1.5% میگویند مسیحی هستند.

بیشتر ایرانیان، 78%، به خداوند اعتقاد دارند و 37% معتقدند که زندگی پس از مرگ وجود دارد و فقط 30% بهشت و جهنم را باور دارند. همسان با دیگر تحقیقات باستانشناسی 25% از پاسخ دهندگان به جنّ و پری اعتقاد دارند و حدود 20% به هیچیک از گزینه های داده شده از جمله خدا، اعتقادی ندارند.

ارقام بدست آمده حکایت از روند عمومی غیرمذهبی شدن در ایران که تشویق به «گوناگونی دین» شناخته میشود، دارد. اکثریت قریب به اتفاق، یعنی حدود 90% خود را در زمرۀ معتقدین و خانواده های مذهبی معرفی میکنند. با اینحال، 47% میگویند دینشان را در طول عمر از دست داده اند و 6% دین خود را تغییر داده اند. جوانتر ها بیشترین میزان غیر مذهبی بودن و تغییر دین به مسیحیت را داشته اند.
یک سوم از پرسش شوندگان در کشوری که نوشیدن الکل ممنوع است، میگویند گهکاه مشروبات الکلی مینوشند، و 60 % گفتند نماز نمیخوانند که با آمار دولتی سال جاری که در آن 60% گفته بودند که در ماه رمضان «اکثرا بخاطر بیماری» روزه نمیگیرند، همخوانی دارد. در مقایسه، در همه پرسی جامعی که در سال 1975، پیش از انقلاب اسلامی انجام گرفته بود، بیش از 80% پرسش شوندگان گفته بودند که همیشه نماز میخوانند و روزه میگیرند.

دین و قانونگذاری
نتایج تحقیق نشان میدهد که غیرمذهبی شدن جامعۀ ایران با سیستم حکومتی ایران ارتباطی مستقیم دارد. 68% از پرسش شوندگان بر این توافق بودند که دینداری باید از قانونگذاری جدا باشد، حتی اگر متدیّن ها اکثریت مجلس قانونگذاری را در اختیار داشته باشند. 72% با قانون حجاب اجباری برای زنان مخالفند.

در مورد گوناگونی دین ها و عقاید غیر مذهبی، 43% از ایرانیان میگویند هیچ دینی نباید حق تبلیغ در جامعه را داشته باشد، در حالیکه 41% معتقدند هر دینی باید بتواند در جامعه تبلیغ کند.

برج آزادی در سال 1971 ساخته شد. پنج دهه پس از آن ایرانیان بگونه ای روز افزون به ارزش های غیر مذهبی روی میآورند

چهل سال پیش انقلاب اسلامی به جامعه شناسان آموخت که سیستم غیر مذهبی اروپا در سراسر جهان کاربرد همگانی ندارد. در عین حال گرایش غیر مذهبی در ایران که با این تحقیق به تائید رسیده حاکی از آنست که اروپا نه تنها از این امر مستثنی نیست، بلکه بخشی از روابط پیچیدۀ میان نیروهای مذهبی و غیر مذهبی در جهان است.

نتایج دیگر تحقیقات پیرامون نرخ رشد منفی جمعیت که در سال 2020 به کمترین میزان خود یعنی زیر 1% رسیده، به افزایش غیرمذهبی بودن در ایران ارتباط داده شده است.

دسترسی بیشتر به جهان توسط اینترنت، و ارتباط منظم با ایرانیان خارج از کشور در سراسر جهان ظرف پنجاه سال گذشته، به توسعۀ جوامع تازه و شکل های گوناگونی از تجارب مذهبی در داخل کشور انجامیده است. گسستن قدرت دولت و اختیارات مذهبی در آینده، به احتمال زیاد این تغییرات اجتماعی را تسریع خواهد بخشید. ایرانی که ما فکر میکنیم میشناسیم، بگونه ای بنیادی در حال تغییر است.