گزارش۱: محاکمه‌ای تاریخی در ارتباط با اعدام‌های دسته‌جمعی ۱۳۶۷ در دادگاه ناحیۀ استکهلم

در Û±Û¹ آبان ۱۳۹۸، حمید نوری، شهروند ایران، پس از ورود به سوئد از طریق Ùرودگاه آرلاندا در حومۀ استکلهم از سوی مقامات محلی به خاطر مظنون بودن به دست داشتن در اعدامهای دسته‌جمعی زندانیان سیاسی در «تابستان سیاه» Û±Û³Û¶Û· بازداشت شد.

بازداشت او در پی  گزارشی Ú©Ù‡ یک دÙتر حقوقی در بریتانیا در آبان Û±Û³Û¹Û¸ با همکاری کاوه موسوی، وکیل حقوق بشر،  و ایرج مصداقی، پژوهشگر Ùˆ از بازماندگان کشتار Û±Û³Û¶Û·ØŒ به مقامات سوئدی ارائه شده بود صورت گرÙت. این گزارش شامل مدارک Ù…Ùصلی دربارۀ جرائم انتسابی حمید نوری Ùˆ همچنین چندین شهادتنامه بود. بازداشت Ùˆ پیگرد قانونی نوری Ú©Ù‡ متعاقبا صورت گرÙت نتیجۀ  دهه‌ها تلاش Ùعالان ایرانی Ùˆ سازمانهای حقوق بشری ایرانی است Ú©Ù‡ به نحوی خستگی ناپذیرانه تلاش کرده‌اند Ú©Ù‡ بر تابستان تاریک Û±Û³Û¶Û· نور اÙکنده Ùˆ علیه اÙرادی Ú©Ù‡ در آن دست داشته‌اند شواهد  و مدارک جمع‌آوری کنند.

نوری از زمان دستگیر شدنش در Û±Û³Û¹Û¸ در بازداشت به سر می‌برد. پس از تحقیقاتی طولانی، در Ûµ مرداد Û±Û´Û°Û° یک Ú©ÛŒÙرخواست علیه نوری صادر شد. نوری به خاطر نقش انتسابی‌اش در اعدام Ùˆ شکنجۀ زندانیان مرتبط با مجاهدین خلق از Û¸ مرداد  تا Û²Ûµ مرداد ۱۳۶۷  در زندان گوهردشت به جنایات جنگی، Ùˆ به خاطر نقش انتسابی‌اش در اعدام زندانیان مرتبط با دیگر سازمانهای سیاسی مخال٠رژیم ایران بین Ûµ شهریور Ùˆ  ۱۵ شهریور Û±Û³Û¶Û· در زندان گوهردشت، به قتل متهم شده است.

اتهامات وارده علیه نوری مبتنی بر اصل صلاحیت قضائی جهان‌شمول است. این اصل به مقامات سوئد اجازه می‌دهد Ú©Ù‡ در مورد جنایات جنگی Ùˆ دیگر جنایتهایی Ú©Ù‡ بسیار جدی قلمداد می‌شوند تحقیق کرده Ùˆ دست به پیگرد قانونی بزنند، حتی اگر این جنایتها در خاک سوئد صورت نگرÙته Ùˆ یا از سو یا علیه یکی از شهروندانش رخ نداده باشد.

این محاکمۀ بی‌سابقه Ùˆ تاریخی امروز در دادگاه ناحیۀ استکهلم آغاز می‌گردد Ùˆ قرار است در Ùرودرین یا اردیبهشت Û±Û´Û°Û± خاتمه یابد. سازمان مداÙعان حقوق مدنی جریان دادگاه را از نزدیک دنبال کرده Ùˆ به صورت منظم در Ø·ÛŒ محاکمه از جلسۀ دادگاه گزارش خواهد داد. اولین گزارش به پیش‌زمینۀ تاریخی این پرونده، دامنۀ Ú©ÛŒÙرخواست Ùˆ چند موضوع مربوط به برگزاری دادگاه خواهد پرداخت.

پیش‌زمینه

در سال ۱۳۵۷ دهه‌ها بحران سیاسی در ایران منتهی به انقلابی شد که منجر به برانداختن حکومت پادشاهی و تشکیل جمهوری اسلامی به رهبری آیت‌الله خمینی گردید.

یکی از چندین گروهی Ú©Ù‡ در ابتدا حامی انقلابی Ú©Ù‡ خمینی را به قدرت رساند بود مجاهدین خلق بود، سازمانی با مبنای ایدئولوژیک مناقشه‌برانگیز Ú©Ù‡ غالبا تحت عنوان ترکیب اسلام Ùˆ مارکسیسم توصی٠شده است – هر چند خود این گروه Ù†Ùوذ مارکسیسم را رد کرده است.

مجاهدین خلق و چند سازمان سیاسی دیگر که از انقلاب حمایت کرده بودند در نهایت از لحاظ ایدئولوژیک با حکومت مذهبی‌ای که ایران تحت زعامت جمهوری اسلامی به آن تبدیل شده بود ناسازگار قلمداد شدند.

جمهوری اسلامی Ú©Ù‡ مجاهدین خلق Ùˆ چند سازمان سیاسی دیگر را به عنوان رقبای بالقوه می‌دید، در Ø·ÛŒ دهۀ Û±Û³Û¶Û° اقدام به بازداشت Ùˆ سپس اعدام گروهی اعضا Ùˆ اÙرادی Ú©Ù‡ با این سازمانها مرتبط بودند نمود. بسیاری دیگر تبعید شده Ùˆ در دیگر کشورهای جهان تقاضای پناهندگی کردند.

مجاهدین خلق مکررا مقابه به مثل کرده Ùˆ مسئول ترور بسیاری از مقامات عالی‌رتبۀ حکومت در سالهای اولیۀ بعد از انقلاب بود. در سال Û±Û³Û¶Ûµ رهبران تبعیدی مجاهدین خلق از Ùرانسه اخراج شدند. در عوض، این گروه در عراق مستقر شد. سپس در جنگ ایران Ùˆ عراق (Û±Û³ÛµÛ¹-Û±Û³Û¶Û·) در کنار عراق قرار گرÙت Ùˆ در چند حمله علیه نیروهای مسلح ایران شرکت کرد، از جمله در اقدام به حمله در ایران در Û³ مرداد Û±Û³Û¶Û· (Ú©Ù‡ به عملیات Ùروغ جاویدان معرو٠است).

در اوایل مرداد Û±Û³Û¶Û·ØŒ در سراسر ایران در زندانها حالتی شبیه وضعیت Ùوق‌العاده اعلام شد. ملاقاتهای خانوادگی لغو شد Ùˆ ارتباط زندانیان با جهان خارج قطع گردید. هزاران زندانی مرتبط با مجاهدین خلق Ú©Ù‡ بیشتر آنها برای چندین سال زندانی بوده Ùˆ صرÙا به خاطر شرکت در تظاهرات یا در اختیار داشتن اعلامیه‌های سیاسی به زندان محکوم شده بودند، به طور ناگهانی Ùˆ بدون اتهامات یا دادگاههای جدید اعدام شدند.

این اقدام مرگبار در پرده‌ای سری پنهان شده بود، اما بعدها مشخص شد Ú©Ù‡ پس از یک Ùتوا یا Ø­Ú©Ù… Ú©Ù‡ در Û¶ مرداد Û±Û³Û¶Û·  از سوی خمینی، رهبر جمهوری اسلامی، صادر شد، آغاز شده است. پژوهشگران همچنان مشغول بحث در مورد ماهیت این دستور هستند. روندی Ú©Ù‡ در Ù¾ÛŒ دستور خمینی آغاز شد سریع Ùˆ شیوۀ اعدامها بی‌رحمانه بود. زندانیان در مقابل هیئتی از حکومت قرار گرÙتند Ú©Ù‡ متشکل از یک قاضی شرع، یک دادستان عمومی Ùˆ یک نمایندۀ وزارت اطلاعات بود. زندانیان در مورد ارتباط با مجاهدین خلق مورد سوال قرار گرÙتند.

هر نشانه‌ای از ÙˆÙاداری به این سازمان به معنی مرگ حتمی بود. این هیئتها به درستی به هیئتهای مرگ معرو٠شدند. زندانیان در گروههایی کوچکتر به دار آویخته می‌شدند یا در برابر جوخۀ اعدام قرار می‌گرÙتند. جسدها آغشته به مایع ضدعÙونی کننده شده Ùˆ با کامیونهای یخچال‌دار انتقال یاÙته Ùˆ شبانه در گورهای جمعی بی‌نشان دÙÙ† شدند. وسائل زندانیان ماهها بعد به خانواده‌ها داده شد، در حالی Ú©Ù‡ اطلاعی در مورد محل دÙÙ† زندانیان به آنها داده نشد Ùˆ به آنها Ú¯Ùته شد Ú©Ù‡ باید از عزاداری عمومی خودداری کنند.

گر Ú†Ù‡ کشتار با زندانیان مرتبط با مجاهدین خلق آغاز شد اما با آنها خاتمه نیاÙت. موج دوم اعدامها در اوایل شهریور آغاز شد. زندانیان مرتبط با دیگر گروههای مخال٠رژیم نظیر حزب توده، Ùداییان خلق، راه کارگر Ùˆ پیکار نیز  از سوی هیئت مرگ مورد سوال قرار گرÙتند. بسیاری از اÙراد مرتبط با این گروهها نیز به قتل رسیدند.

در سال Û±Û³Û¹Û· عÙÙˆ بین‌الملل به تخمین حداقلی ÛµÛ°Û°Û° Ù†Ùره از قربانیان اشاره کرد. رقم دقیق کشته شدگان غیرقابل تعیین بوده است، اما تعداد واقعی می‌تواند بیشتر باشد. در زمان کشتار Ùˆ دقیقا بعد از آن، در هنگامی Ú©Ù‡ گزارشهایی در مورد اعدامها در رسانه‌های غربی منتشر می‌شد Ùˆ نگرانی Ùˆ انتقاد از سوی جامعۀ بین‌المللی حقوق بشری ابراز می‌شد، ایران به طور Ú©Ù„ÛŒ کشتار را انکار می‌کرد. اما در عرصۀ داخلی اظهاراتی بعضا متناقض ایراد می‌شد Ú©Ù‡ سعی در کم‌اهمیت جلوه دادن Ùˆ توجیه اعدامها داشت. با درز تدریجی واقعیت در مورد اعدامها، Ùˆ تشدید درخواست برای عدالت، موضع رسمی ایران به کمپینی برای اشاعۀ اطلاعات گمراه کننده تبدیل شده که، به Ú¯Ùتۀ عÙÙˆ بین‌الملل، تلاش دارد «قربانیان را  تخریب کرده Ùˆ توجه را از روند ناعادلانه‌ای Ú©Ù‡ منجر به اعدام آنها شد منحر٠کند.»  بسیاری از اÙرادی Ú©Ù‡ در سال Û±Û³Û¶Û· در هیئتهای مرگ مشغول به کار بودند به سمتهای عالی‌رتبه دست یاÙته‌اند. یکی از آنها رئیس جمهور تازه انتخاب شده، ابراهیم رئیسی، است. هر چند کشتار بی‌رحمانه‌ای Ú©Ù‡ تابستان سیاه Û±Û³Û¶Û· را رقم زد منجر به محکومیت Ùˆ انتقاد گسترده از ایران شده، حتی یک Ù†Ùر نیز به عدالت سپرده نشده است. تا الان.

Ú©ÛŒÙرخواست

دادستان مدعی است Ú©Ù‡ حمید نوری، Ú©Ù‡ آن هنگام با نام حمید عباسی شناخته می‌شد، در زمانی Ú©Ù‡ در زندان گوهردشت مامور بود Ùˆ به عنوان دستیار دادستان یا سمتی مشابه ایÙای نقش می‌کرد، با انتخاب زندانیانی Ú©Ù‡ در برابر هیئت مرگ قرار می‌گرÙتند، با آوردن زندانیان انتخاب شده به محلی Ú©Ù‡ موسوم به راهروی مرگ بود، با نگهبانی از آنها در هنگامی Ú©Ù‡ آنها در راهرو بودند، با بلند خواندن نام زندانیانی Ú©Ù‡ قرار بود به پیش هیئت مرگ بروند، با مشایعت زندانیان به هیئت، با اطلاع رساندن راجع به زندانیان به هیئت، با بلند خواندن نام زندانیانی Ú©Ù‡ قرار بود اعدام شوند، با دستور دادن به زندانیان برای اینکه برای رÙتن به محل اعدام به خط شوند، Ùˆ با مشایعت شخصی زندانیان تا محل اعدام، به اعدام دسته‌جمعی زندانیان Ú©Ù…Ú© کرد.

دادستان همچنان مدعی است که نوری، در نقش خود به عنوان دستیار دادستان یا سمتی مشابه، و در همکاری با مقامات بلندرتبۀ دیگر، سایرین را تشویق کرده و به آنان دستور می‌داد که با کمک رساندن به او و دیگر مقامات در اعدام زندانیان مشارکت کنند.

نقش او در اعدامهای دسته‌جمعی زندانیان هم مشمول اتهام جنایات جنگی در مورد زندانیان مرتبط با مجاهدین خلق، Ùˆ هم مشمول اتهام قتل، در مورد زندانیان مرتبط با دیگر گروههای سیاسی، می‌گردد. گر Ú†Ù‡ هر دو اتهام شامل دخیل بودن انتسابی در اعدامهای غیرقانونی هستند، تمایز بین جنایتهای جنگی Ùˆ قتل، بستگی به ارتباط قربانی مدنظر با سازمان سیاسی‌اش در آن زمان دارد، Ùˆ مشخصا اینکه آیا آن سازمان مشغول درگیری مسلحانه علیه رژیم بوده است یا خیر. این به این خاطر است Ú©Ù‡ یک Ùعل یا ترک Ùعل تنها در حالتی جنایت جنگی شناخته می‌شود Ú©Ù‡ منجر به نقض قوانین جنگی شود Ùˆ Ùرد مرتکب موظ٠به رعایت به آن قوانین باشد. شمول قوانین جنگی به نوبۀ خود بر این Ùرض استوار است Ú©Ù‡ نبردی مسلحانه در جریان است، Ùرد مرتکب از وجود نبرد مسلحانه آگاه است، Ùˆ بین نبرد مسلحانه Ùˆ اقدامات انجام شده ارتباط وجود دارد. در حالی Ú©Ù‡ دادستان مدعی است Ú©Ù‡ مجاهدین خلق مشغول نبردی مسلحانه علیه ایران بوده است، چنین ادعایی در مورد دیگر گروههای سیاسی Ú©Ù‡ اÙراد مرتبط با آنها طبق Ú¯Ùتۀ دادستان در زندان گوهردشت در Û±Û³Û¶Û· اعدام شده‌اند مطرح نیست.

به این ترتیب دادستان مدعی است Ú©Ù‡ اعدام زندانیان سیاسی مرتبط با مجاهدین خلق نقض مادۀ Û±Û´Û¶ کنوانسیون چهارم ژنو راجع به مواد ۱، ۷۲، Û·Ûµ Ùˆ Û¸Ûµ پروتکل اول کنوانسیون Û±Û¹Û´Û¹ ژنو  محسوب شده Ú©Ù‡ در شمول درگیری‌های مسلحانۀ بین‌المللی Ùˆ حقوق بین‌المللی عرÙÛŒ است.

به عنوان مبنایی ثانویه، در صورتی که دادگاه به این نتیجه برسد که جنایتها در چارچوب درگیری‌ بین‌المللی بین ایران و عراق رخ نداده، و یک درگیری مسلحانۀ غیر بین‌المللی بین مجاهدین خلق و رژیم ایران در جریان بوده، دادستان مدعی نقض مادۀ ۳ کنوانسیون چهارم ژنو خواهد شد.

نقض هر یک از مواد Ùوق‌الذکر نقض بخش Û¶ Ùصل Û²Û² قانون Ú©ÛŒÙری سوئد در نسخۀ پیش از Û± ژوئیه Û±Û¹Û¹Ûµ محسوب خواهد شد، Ú©Ù‡ جنایتهای جنگی را جرم تلقی کرده است. به عنوان مبنایی جایگزین، دادستان همچنین ادعای وقوع جرم قتل را بر اساس بخش ۱، Ùصل Û³ قانون Ú©ÛŒÙری سوئد مطرح کرده است.

علاوه بر اتهام مربوط به اعدام زندانیان، اتهام نخست همچنین شامل نقش انتسابی متهم در شکنجۀ زندانیان مرتبط با مجاهدین خلق است. دادستان مدعی است Ú©Ù‡ نوری، در نقش خود Ùˆ از طریق اÙعالی Ú©Ù‡ در بالا توصی٠شده‌اند، زندانیانی  راکه برای حضور در برابر هیئت انتخاب شده بودند، Ùˆ همچنین زندانیانی را Ú©Ù‡ به محل اعدام مشایعت شده ولی در نهایت جان بدر برده‌اند، از طریق اضطراب شدید مرگ، تحت رنج شدید قرار داده است. این اقدامات ناقض ماده Û±Û´Û· کنوانسیون چهارم ژنو Ùˆ بخش Û¶ Ùصل Û²Û² قانون Ú©ÛŒÙری سوئد بوده Ùˆ شکنجه Ùˆ رÙتار غیر‌انسانی محسوب می‌گردند.

به علت اینکه بین حکومت ایران Ùˆ سازمانهای سیاسی‌ای Ú©Ù‡ دیگر قربانیان با آنها مرتبط بودند درگیری مسلحانه وجود نداشت، اتهام دوم، Ú©Ù‡ مربوط به این اعدام این اÙراد است، صرÙا محدود به قتل تحت بخش Û± Ùصل Û³ قانون Ú©ÛŒÙری سوئد تحت تعاری٠قبل از Û± ژوئیۀ Û²Û°Û°Û¹ است.

نوری تمامی اتهامات را رد می‌کند.

طرÙهای دعوی Ùˆ شهود

در مجموع Û²Û¹ Ù†Ùر به عنوان اÙراد صدمه‌دیده در رابطه با اتهام جنایتهای جنگی  Ùهرست شده‌اند Ú©Ù‡ Û²Û³ تن از آنان زندانیان پیشین مرتبط با مجاهدین خلق در گوهردشت Ùˆ شش تن از بستگان زندانیان اعدام شدۀ مرتبط با مجاهدین خلق هستند. دادستان همچنین نام Û±Û±Û° Ù†Ùر مرتبط با مجاهدین خلق Ú©Ù‡ در گوهردشت اعدام شده‌اند را در یک ضمیمه منتشر کرده است.

Ù‡Ùت Ù†Ùر به عنوان اÙراد صدمه دیده در مورد اتهام قتل Ùهرست شده‌اند. همۀ این اÙراد از بستگان زندانیان دیگر گروههای سیاسی مخال٠رژیم هستند Ú©Ù‡ در گوهردشت اعدام شدند. دادستان همچنین نام Û²Û¶ Ù†Ùر مرتبط با این سازمانها Ú©Ù‡ در گوهردشت اعدام شدند را در یک ضمیمه منتشر کرده است.

علاوه بر استماع شهادت اÙراد آسیب‌دیده، چند زندانی سابق Ú©Ù‡ شخصا مورد شکنجه واقع نشدند (Ùˆ در نتیجه به عنوان شاهد Ùˆ نه به عنوان اÙراد آسیب‌دیده از آنها دعوت شده است) در دادگاه صحبت خواهند کرد. استشهاد زندانیان سابق، Ú†Ù‡ شخصا مورد شکنجه واقع شده باشند Ú†Ù‡ خیر، برای دادستان اهمیت بسیار زیادی برای اثبات هویت نوری Ùˆ نوع دخیل بودن او دارد. دادگاه همچنین اظهارات گروهی از کارشناسان سوئدی، ایرانی Ùˆ بین‌المللی در مورد وضعیت سیاسی در ایران در آن هنگام، اعدامهای دسته‌جمعی در تابستان Û±Û³Û¶Û·ØŒ Ùˆ قوانین بین‌المللی مرتبط با موضوع را استماع خواهد کرد.

برنامه

روزهای نخست دادگاه به ارائۀ مستندات اولیه از سوی دادستان اختصای خواهد داشت. سپس بیانیه‌های وکلای آسیب‌دیدگان Ùˆ همچنین وکلای متهم در Ø·ÛŒ Ù‡Ùتۀ بعد ارائه خواهد شد.

پس از ارائۀ مستندات از سوی دادستان Ùˆ سایر وکلا، از اوایل شهریور تا اواخر آبان دادگاه شهادت اÙراد آسیب‌دیده را استماع خواهد نمود. اولین جلسۀ استماع اظهارات متهم، حمید نوری، در اوایل آذر برگزار خواهد شد.

پس از اتمام اظهارات متهم، از اواسط آذر تا اواخر بهمن شهادتنامه‌های زندانیان سابق استماع خواهد شد. سپس Ø·ÛŒÙÛŒ از کارشناسان از اوایل اسÙند تا اوایل Ùروردین شهادت خواهند داد. روند دادرسی در اواخر Ùرودین به اتمام خواهد رسید.

• گزاره‌های این بخش راجع به پیش‌زمینۀ پرونده مبتنی بر روایتهای منابع معتبر است. بعضی از این منابع توسط دادستان در Ú©ÛŒÙرخواست ذکر شده‌اند. بعضی از این گزاره‌ها ممکن است در Ø·ÛŒ محاکمه مورد مناقشه قرار بگیرند یا نگیرند.