آخرین شاه

نقد فیلم: سعید شفا

هنوز بعد از چهل سال، خارجیان و نیز فیلمسازان خارجی نسبت به وضعیت ایران و انقلابی که در سال ۱۹۷۹ صورت گرفت، کنجکاوی خود را از دست نداده اند. آخرین آن که یکی از جامع ترین و کامل ترین مستندهای ساخته شده درباره تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی و زمامداری شاه است، فیلمی است که آلمانی ها به اسم«آخرین شاه» ساخته اند که توسط «هولگر پریوس» کارگردانی شده است

هنوز بعد از چهل سال، خارجیان و نیز فیلمسازان خارجی نسبت به وضعیت ایران و انقلابی که در سال ۱۹۷۹ صورت گرفت، کنجکاوی خود را از دست نداده اند. آخرین آن که یکی از جامع ترین و کامل ترین مستندهای ساخته شده درباره تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی و زمامداری شاه است، فیلمی است که آلمانی ها به اسم«آخرین شاه» ساخته اند که توسط «هولگر پریوس» کارگردانی شده است.

هنوز بعد از چهل سال، خارجیان و نیز فیلمسازان خارجی نسبت به وضعیت ایران و انقلابی که در سال ۱۹۷۹ صورت گرفت، کنجکاوی خود را از دست نداده اند. آخرین آن که یکی از جامع ترین و کامل ترین مستندهای ساخته شده درباره تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی و زمامداری شاه است، فیلمی است که آلمانی ها به اسم«آخرین شاه» ساخته اند که توسط «هولگر پریوس» کارگردانی شده است.
فیلم به زبان انگلیسی است و قسمت هایی که با افراد مختلف در کشورهای دیگر انجام شده با زیر نویس انگلیسی است. از کسانی که در فیلم استفاده شده : فرح پهلوی، عباس میلانی، امیر طاهری، ابوالحسن بنی صدر… هستند که هر یک از دیدگاه خود به جریانات قبل و بعد از انقلاب می پردازند. آنچه فیلم را از مستند های دیگر متمایز می کند موجز بودن آن در پوشش تاریخ معاصرایران از زمان روی کار آمدن رضاشاه، بعد جنگ دوم، متعاقب آن جانشین شدن پسر او به سلطنت و عاقبت پایان گیری حکومت شاهنشاهی در ایران است. در طول این مسیر، به جریانات دیگری که به انقلاب اسلامی انجامید، نظیر انقلاب سفید، ترورهای سیاسی، رفتن آیت الله خمینی به نجف و بعد به فرانسه و نوفل لوشاتو و عاقبت تصمیم «ژیسکاردیستن»، «جیمی کارتر» و «هلموت اشمیت» (از فرانسه، آمریکا، آلمان) در کنفرانس گوادالوپ برای تغییر رژیم و سپس نشستن هواپیمای ایر فرانس در فرودگاه مهرآباد که تاریخ معاصر دنیا را در نیمه دوم قرن بیستم دچار تحول کرد، تصویر جامعی از این انقلاب و کشور ایران به جهانیان می دهد تا چگونگی این انقلاب و پایان یک رژیم ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را توصیف کند.

«آخرین شاه» می تواند مستند مفیدی باشد برای تاریخ نگرها و پژوهشگرانی که اتفاقات سیاسی را به سان قطعات یک «پازل» (معما) پشت سر هم قرار می دهند تا تصویر کاملی از آنچه اتفاق افتاده به دست دهند.

شاه برهنه

یک فیلمساز لهستانی به اسم «آندریاس هوسلی» به خاطر کشف اطلاعاتی که سازمان امینت کشورش درباره او جمع آوری کرده، با کشاندن یک روزنامه نگار لهستانی به اسم «کابوجبینسکی» که در زمان انقلاب ۱۹۷۹ ایران در تهران بسر می برد و گزارشات خود را به لهستان ارسال می داشت، به انقلاب ۱۹۸۰ «لک والنسا» و جنبش «سالیدارتی» مرتبط می کند و این دو انقلاب را بطور موازی مورد بررسی قرار می دهد که چگونه آغاز شدند و امروز در چه نقطه ای از تاریخ قرار داردند.

تنها وجه مشترک انتخاب ایران و انقلاب اسلامی آن در این فیلم، همان خبرنگار لهستانی است با توجه به انالیزه کردن دو انقلاب و شباهت های اجتماعی آنها، با توجه به اینکه یکی مذهبی و دیگری شامل جنبش گارگری بود که به عقیده فیلمساز، کاملا به آنچه خواستار آن بودند نرسیدند.
در قسمت ایران که در فواصل انقلاب و جنبش کارگری لهستان جاسازی شده و همانطور که گفته شد بطور موازی پیش می رود، بیشتر به حوادث پیش از انقلاب و تاجگذاری شاه که منجر به ساقط شدن رژیم و سرکار آمدن جمهوری اسلامی شد، توجه می شود. تنها بطور اختصار به کودتای آمریکایی ۱۹۵۳ و سقوط دولت مصدق اشاره می شود که به بازگشت شاه منجر و متعاقب آن پس از چند دهه، به خاطر نفوذ و وحشتی که پلیس مخفی شاه (ساواک) در دل ایرانی ها ایجاد کرده بود، آن را با موقعیت مشابهی در لهستان مقایسه و نتیجه گیری می کند که هر دو مورد عاقبت به تغییر رژیم در هر دو کشور انجامید.
آنچه در طول فیلم به آن اشاره نمی شود عنوان «شاه برهنه» است که باوجود تأکید و نمایش صحنه های بسیار از جشن های تاجگذاری…توضیحی در این باره داده نمی شود.
فیلم به زبان انگلیسی است و «سام رایلی» به عنوان گوینده و صدای کارگردان فیلم که فیلمنامه نویس آن هم هست، نقش عمده ای در تشریح داستان و صحنه های مستند فیلم دارد. تنها قسمت هایی که با زیرنویس می آید، گفتار ایرانی ها و چند تنی که در لهستان با آنها گفت و گو می شود است که به زبان خود تکلم می کنند.
این مستند گرچه کلاً حرف تازه ای برای گفتن ندارد، اما به خاطر مقایسه دو انقلاب متفاوت و زمینه های مشابه (نارضایتی مردم از حکومت وقت…) قابل تعمق است و با کلیپ هایی که استفاده کرده، توانسته آنچه مد نظرش هست با زبان تصویر به خوبی ادا کند. تنها کنار هم قرار دادن دو انقلاب از دو کشور، با دو زمینه متفاوت، در ابتدا کمی ثقیل به نظر می رسد، اما با پیشرفت فیلم، سازنده نقطه مشترک این دو انقلاب را در فیلمش می شکافد و گر چه می توانست دو کشور یا دو انقلاب مشابه دیگر را در نظر بگیرد، صرفاً به خاطر استفاده از یک خبرنگار لهستانی در ایام انقلاب در ایران، توانسته پلی میان دو انقلاب و دو کشورایران و لهستان ایجاد کند و در فحوای آن، نظرات خود را از طریق گفت و گو با چند دست اندرکار از هر دو کشور، و فیلم های موجود در آرشیوها، فیلمی تاریخی و بیاد ماندنی بوجود بیاورد.
از کسانی که در فیلم ظاهر می شوند می توان از: معصومه ابتکار (سیاستمدار، مترجم دانشجویان خط امام در زمان اشغال سفارت آمریکا در تهران)، کمال تبریزی (فیلمساز)، محسن رفیق دوست (راننده اتومبیل آیت الله خمینی)، پرویز رافعی (خبرنگار)…یاد کرد.