چرا ایرانی‌ها اعتراض نمی‌کنند؟


هادی خسروشاهین

ایرانی‌ها در عذابند؛ هم از جانب Ùشارها Ùˆ تحریم‌های بی‌سابقه‌ بین‌المللی Ùˆ هم از حیث بحران ناکارآمدی در سیاست داخلی.

برخی تحلیلگران علوم اجتماعی Ùˆ سیاسی این شرایط را موجد وضعیت «جنبشی» Ùˆ «انقلابی» می‌دانند؛ چراکه واقعیت تراژیک، سوژه‌ ایرانی را در مرحله‌ یا مرگ یا زندگی قرار می‌دهد؛ بنیانی Ú©Ù‡ Ø¢Ùریننده‌ جنبش‌های انقلابی است.

اما این تحلیل به گمان من سراسر اشتباه Ùˆ با واقعیت‌های اجتماعی جامعه‌ ایران ناهمخوان است. اگر بخواهیم مطابق با ادبیات مارکسی سخن بگوییم، ایرانی‌ها Ùرسنگ‌ها از مرحله‌ آگاهی اجتماعی Ùˆ طبقاتی Ùˆ طبیعتا عمل انقلابی Ùاصله دارند.

من علاقه دارم به مرحله‌ای Ú©Ù‡ ایرانی‌ها هم‌اکنون در آن گرÙتار شده‌اند، عنوان «استحاله‌ واقعیت» را بدهم، یعنی مردمان ما برای وضعیت گریز از ملالت‌های زندگی وارد پروسه‌ای از انکار واقعیت شده‌اند؛ چراکه تنها در این شرایط به قول کارل اشمیت می‌توانند از مقتضیات اخلاقی Ùˆ مسئولیت‌ها Ùˆ تعهدات اجتماعی خود دوری کنند.

اما این کار چگونه ممکن می‌شود؟ چگونه می‌توان از انسان ایرانی انتظار داشت Ú©Ù‡ دلار ۳۰هزار تومانی، سکه‌ ۱۵میلیون تومانی Ùˆ تورم اÙسارگسیخته را منکر شود؛ امری Ú©Ù‡ به‌طور روزانه آن را با پوست Ùˆ گوشتش لمس می‌کند.

اما وقوع این ترÙند در Ùرهنگ ایرانی بیش از هر Ùرهنگ دیگری امکان‌پذیر است. ما استادان بلامنازع به‌ تعلیق درآوردن جهان زمینی هستیم؛ به‌خصوص از مقطع زمانی‌ای Ú©Ù‡ آسایش Ùˆ سعادت از این سرزمین با حمله‌ اعراب رخت بربست Ùˆ ایرانیان تحت Ùشارهای طاقت‌Ùرسای اجتماعی، Ùرهنگی، هویتی Ùˆ… قرار گرÙتند.

در این عصر طولانی مملو از ناملایمات، آنچه ایرانی را زنده Ù†Ú¯Ù‡ می‌داشت از میان بردن Ùرادستی امر واقع بود Ùˆ این کار صرÙا از طریق رجعت به گذشته‌ آرمانی Ùˆ نوستالژیک عصر هخامنشی یا ساسانی به‌دست نمی‌آمد؛ چراکه اگر بنا به انکار واقعیت باشد باید Ú©Ù„ تجربه‌ی زیسته‌ مشترکمان را در وضعیت گذشته، حال Ùˆ آینده نادیده بگیریم.

پس راه‌حل این معما Ú†Ù‡ بود؟ تبدیل آن گذشته به تخیل Ùˆ رویای باستانی Ùˆ کهن بود. تÙاوت ما در این مقطع زمانی با یونانیان در آن سده‌ها Ùˆ اروپاییان طرÙدار حقوق طبیعی همچون هابز Ùˆ لاک در سده‌های جدید در این بود Ú©Ù‡ در این تضاد هستی‌شناختی به‌دنبال راهی برای پیشرÙت نبودیم؛ بلکه صرÙا راه گریز Ùˆ Ùرار را جستجو می‌کردیم.

به همین دلیل است Ú©Ù‡ در آنجا لوگوس حاکم می‌شود Ùˆ در اینجا شعر Ùˆ ادبیات. درواقع، پاسخ ما به آن همه ملامت‌های هویتی Ùˆ مرارت‌های عینیت‌یاÙته در زندگی روزمره، شعر بوده است نه ÙلسÙÙ‡ Ùˆ حتی بزرگ‌ترین Ùیلسو٠ما سهروردی نیز ÙلسÙه‌اش را نه از لوگوس Ùˆ عقل خودبنیاد بلکه از منطق تحت‌الشعاع «نور» می‌گیرد.

درواقع، ایرانیان صرÙا می‌توانستند از طریق این کار پناهگاه امنی را برای خود جهت «بازی آزاد تخیل» Ùراهم آورند. بدین طریق در بستر خیال تبدیل به انسان‌ها Ùˆ Ú©Ùنشگران به ظاهر نیرومندی می‌شدند Ú©Ù‡ هر آنچه را Ú©Ù‡ تحت‌عنوان محدودیت‌های عینی Ùˆ برآمده از واقعیت بود، پشت‌سر می‌گذاشتند.

این چنین بود Ú©Ù‡ ایرانی‌ها رمانتیک شدند Ùˆ این رومانتیسیسم بدون استحاله‌ هستی‌شناسی امر واقع غیرممکن می‌نماید. همه چیز از Ùرهنگ، مذهب، سیاست Ùˆ اجتماع به قلمرو تخیل Ùروکاسته شدند.

درواقع، اینجا آنچه مبدع تحول است، آگاهی و نظریه‌سازی برای توسعه یا انقلاب نیست؛ بلکه ابزار تولید آن هنر و تصویر است. اما چرا این چنین می‌شود؟ به‌دلیل اینکه آن واقعیتی که ایرانی در اکنونش با آن مواجه است، تضاد بنیادینی با گذشته‌ آرمانی‌اش دارد.

پس راه‌حل دم‌دستی و شاید آسان‌ترین کار به رسمیت نشناختن این واقعیت ا‌ست واقعیتی که نوعی انزجار زیبایی‌شناختی در انسان ایرانی ایجاد می‌کند.

به همین دلیل است Ú©Ù‡ در اوج عقب‌ماندگی ایران پس از قرون ابتدایی حمله‌ اعراب Ùˆ همچنین در قرون جدیدتر به‌ویژه قرن نوزدهم شاهد تصویرپردازی Ùˆ خیالپردازی زیبایی‌شناختی از سوی نخبگان Ùˆ منورالÙکران ایرانی همچون میرزا Ùتحعلی آخوند، میرزا ملکم خان، میرزا یوس٠مستشارالدوله Ùˆ مشیرالدوله‌ی پیرنیا در مورد عظمت Ùˆ شکوه ایران باستان Ùˆ تعارض روشن آن وضعیت باستانی با اکنونیت ایران هستیم.

حال ایرانی‌ها پس از تقریبا یک سده Ùˆ اندی مجددا در وضعیت ناگوار تاریخی قرار گرÙته‌اند. پرسش مهم در این مقطع زمانی طبق همان سنت کلاسیک این است «راه Ùرار چیست؟»

گریز به گذشته‌ باستانی Ùˆ همچنین گذشته‌ نزدیکی Ú©Ù‡ در آن دلار Û· تومان بود، پاسپورت ایرانی در همه جای جهان اعتبار داشت Ùˆ… اما ‌ راه گریز از واقعیت انکار همه‌ مسئولیت‌های اجتماعی Ùˆ اخلاقی Ùˆ تعلیق واقعیت امروز به Ú©Ù…Ú© خیال‌پردازی است Ú©Ù‡ ماده‌ خام آن را گذشته‌ در اختیار ما قرار می‌دهد.

یعنی، باید زندگی روزمره را از حالت عینی، به شکل ذهنی درآورد و غور در خیال و تصویرپردازی‌ها از گذشته‌ دور و نزدیک شد.

تنها بدین‌شکل است Ú©Ù‡ زندگی ذهنی می‌شود Ùˆ هر امری متعلق به حوزه‌ واقعیت از اقتصاد، سیاست Ùˆ… پای به حوزه‌ هنر Ùˆ Ùرم‌های زیبایی‌شناختی می‌گذارد.

در چنین مخمصه‌ای است Ú©Ù‡ برخی ایرانیان به جای عمل اجتماعی ترجیح می‌دهند پای شبکه‌ی «من Ùˆ تو» Ùˆ «ایران اینترنشنال» بنشینند تا به آخرین پیام رضا پهلوی Ùˆ Ùرح گوش دهند.

در اینجاست Ú©Ù‡ متاÙیزیک Ùˆ الهیات سیاسی جایگزین Ùیزیکالیسم سیاسی قرار می‌گیرد. ما با تÙاسیر زیبایی‌شناختی از گذشته از بی‌رحمی، ناجوانمردی Ùˆ ناملایمات جهان امروز پا به Ùرار می‌گذاریم.

این منظومه‌ ذهنی است Ú©Ù‡ از ایرانی، انسان‌های خودبزرگ‌بین، عاشقان بقاء Ùˆ نه توسعه Ùˆ جامعه‌ای بدون حاÙظه‌ی تاریخی می‌سازد.

به همین دلیل است Ú©Ù‡ سیاست داخلی به عرصه Ùˆ ورطه‌ای از شاعرانه کردن سیاست تبدیل می‌شود. سیاستمداران برای ما Ø­Ú©Ù… معشوق Ùˆ شمس تبریزی را می‌یابند Ùˆ خود نیز به‌مثابه عارÙان این راه Ø·ÛŒ سلوک می‌کنیم.

در سیاست خارجی‌مان نیز نیروهایمان را به‌گونه‌ای چینش می‌کنیم که امکانی برای گریز از واقعیت به‌وجود آید؛ ولی در عمل با محکمات واقعیت برخورد می‌کنیم.

یکی از دلایل بازتولید سیاست «ناواقع‌گرایی» در تاریخمان حداقل از سال۱۹۰۰ بدین سو به همین مساله بازمی‌گردد.

حق با مارکس در رساله‌ «کتاب مقدس» بود؛ «رومانتیسیسم پای در عذاب بر روی جهان خاکی دارد Ùˆ هرچه اوضاع کمتر بر ÙˆÙÙ‚ مراد است، مردم رومانتیک‌تر Ùˆ مرثیه‌گوتر می‌شوند.» (صÙحه‌۱۹)

ما برای مدت‌های مدیدی است Ú©Ù‡ واقعیت را به تعلیق برده‌ایم، Ùرادستی‌اش را به Ùراموشی سپرده‌ایم تا در پناهگاه امن خیالپردازی زیبایی‌شناختی به خود اثبات کنیم Ú©Ù‡ ایران Ùˆ ایرانی همچنان بزرگ است Ùˆ در قبله‌ عالم قرار دارد.

اما امر واقع بازگوکننده‌ چیز دیگریست: ایران در تمام تلاش‌هایش برای بهروزی و سعادت در عصر جدید ره به جایی نبرده است. ما همواره درجا زده‌ایم و این را روحیه‌ رومانتیک ایرانی هیچ گاه باور نکرده است؛ آنچنان که امروز آن را به تمامی احساس نمی‌کنیم.