Ashena /
IN FOCUS /
نعیمه دوستدار – رادیو زمانه
شجریان برجسته‌ترین هنرمند عرصه آواز Ùˆ موسیقی سنتی ایران است Ùˆ از او با عنوان «خسرو آواز ایران» یاد می‌شود. Ù…Øمد رضا شجریان نوروز Û¹Ûµ با انتشار ویدئویی ضمن تبریک سال نو، از ابتلای خود به بیماری سرطان خبر داده بود. نعیمه دوستدار در این مقاله تأثیر صدای شجریان در روند تاریخ بیش از یک دهه پرالتهاب را بررسی کرده است.
سال ۱۳۸۸، Û²Û´ خرداد، دو روز از اعلام نتایج انتخابات گذشته است. مردم در چهارراه پارک ÙˆÛŒ بین ماشین‌ها راه می‌روند Ùˆ همدیگر را به تظاهرات روز دوشنبه دعوت می‌کنند. تراÙیک در هم پیچیده Ùˆ مردم Ùˆ ماشین‌ها یکی شده‌اند. میان جمعیتی Ú©Ù‡ ناگهان به یک سمت هجوم می‌برند، یک ماشین Ù…Øاصره شده. در ماشین Ù…Øمدرضا شجریان نشسته است، مردم به او انگشت پیروزی نشان می‌دهند. شیشه را پایین می‌آورد Ùˆ «وی» نشان می‌دهد.
برای کسانی Ú©Ù‡ دو دهه پیش از وقایع سال Û¸Û¸ را تجربه کرده بودند، دیدار با شجریان در خیابان یک تجربه متÙاوت بود. شجریان در تمام آن سال‌ها Øضوری اجتماعی Ùˆ گاه سیاسی داشت اما نه آنقدر Ú©Ù‡ تمام قد کنار هیچ‌کدام از جریان‌های سیاسی بایستد Ùˆ از آنها Øمایتی کند. او Øتی در Ùرازهایی از زندگی Øود آشکارا از سیاست Ùاصله گرÙت. با این Øال او خود می‌گÙت Ú©Ù‡ جهان را از صاÙÛŒ صدای خود گذرانده است Ùˆ روزهای طولانی Ú©Ù‡ در میان دÙترهای شعر به دنبال کلامی تازه می‌گشته، به روایت جهان مشغول بوده است: «شما تاریخ را می‌توانید از روی شعرهایی Ú©Ù‡ من انتخاب کرده‌ام در این Û³Û° ساله پیدا کنید.»
او درباره اینکه می‌گویند موسیقی ایرانی غمگین است Ú¯Ùته بود:
«نه این جور نیست، همه موسیقی‌ها غمناک Ùˆ شاد است، بستگی دارد Ú©Ù‡ جامعه Ú†Ù‡ Øال Ùˆ روØیه‌ای دارد، Ùقط مذهب بوده Ú©Ù‡ در طول هزار Ùˆ خرده‌ای سال نگذاشته موسیقی خود را نشان دهد، چون روØانیت Ùکر می‌کرده موسیقی با آن رقابت می‌کند.»
موسیقی در Ù…Ùهوم سیاسی‌اش در ایران در دوران مشروطه Ø´Ú©Ù„ گرÙت. اما آنچه Ú©Ù‡ موسیقی ایرانی آن دوران را سیاسی می‌کرد نه سازها Ú©Ù‡ آواز بود Ùˆ آواز در کلام Ùˆ شعر بود Ú©Ù‡ Ù…Ùهوم سیاسی می‌یاÙت. شجریان گرچه بزرگ‌ترین استاد آواز ایران خوانده شده اما او نیز تاثیر صدای خود را نه در موسیقی صر٠آن، Ú©Ù‡ در کلام می‌جست: «موسیقی دو بخش است؛ یک بخش به ذاته موسیقی Ùˆ بدون کلام است Ùˆ دنیای خودش را دارد. در موسیقی با کلام، کلام خودش موسیقی دارد. معانی در دل کلام است Ùˆ ما آن را Ú©Ø´Ù Ùˆ ارائه می‌کنیم. مردم معنا را این طور می‌Ùهمند. من موسیقی زبان دل مردم، سروش مردمان سرزمینم باید باشم.»
با این معنا، زندگی سیاسی شجریان -اگر بتوان چنین عنوانی بر آن اطلاق کرد- مثل بسیاری از هم‌نسلانش از سال‌های منتهی به انقلاب ۵۷ آغاز شده است.
مهربانی کی سر آمد شهریاران چه شد؟
Ù…Øمدرضا شجریان در سال Û±Û³ÛµÛ· همکاری خود را با رادیو، به دلیل «پخش آهنگ‌های مبتذل Ùˆ تشویق به Ùرهنگ کاباره‌ای» ادامه نداد. پس از Û±Û· شهریور همان سال، هنرمندان گروه‌های شیدا Ùˆ عار٠و هوشنگ ابتهاج Ú©Ù‡ آن زمان رئیس بخش موسیقی رادیو بود به نشانه اعتراض از رادیو خارج شدند.
با راه‌اندازی کانون چاووش به وسیله Ù…Øمدرضا لطÙÛŒ Ùˆ با Øمایت هوشنگ ابتهاج، هنرمندان خارج شده از رادیو به آن پیوستند. Ù…Øمدرضا شجریان Ùˆ شهرام ناظری در آلبوم‌های مشترک کانون چاووش آوازهای انقلابی Ùˆ میهنی خواندند. در آلبوم چاووش۲ Ú©Ù‡ از آلبوم‌های مشترک شجریان Ùˆ ناظری بود، شجریان شب نورد را خواند: «شب است Ùˆ چهره میهن سیاهه/نشستن در سیاهی ها گناهه/تÙÙ†Ú¯Ù… را بده تا ره بجویم/Ú©Ù‡ هرکه عاشقه پایش به راهه…»
اما شجریان همواره Ú¯Ùته Ú©Ù‡ آن زمان با آنکه دولت قبلی را قبول نداشته، اما انقلابی نبوده: «چیزهایی Ù…ÛŒ دیدم در سیاسیون Ú©Ù‡ دوست نداشتم. دور Ùˆ برم اÙکار اغلب Ú†Ù¾ÛŒ بود Ú©Ù‡ من دوست نداشتم. همه دور Ùˆ برم Øر٠سیاسی Ù…ÛŒ زدند. من از خیلی چیزهای Øکومت راضی نبودم، اما اینکه {سیاسی‌ها} نمی‌دانستند کجا می‌روند را دوست نداشتم.»
Ù…Øمدرضا لطÙÛŒ هم در یادداشتی Ú©Ù‡ در خبرنامه داخلی آوای شیدا در سه بخش منتشر کرد، به آشنایی Ùˆ همکاری‌اش با شجریان در اجرای «شب نورد» Ùˆ «سرای امید» اشاره کرده Ùˆ نوشته است: «شجریان هرگز سیاسی نبود Ùˆ هرگز ما بØØ« سیاسی با هم نداشتیم… شش ماه پیش از روز قیام، شجریان درگیر مسائل انقلاب نبود، شاید خیلی هم نمی‌دانست دارد Ú†Ù‡ می‌گذرد. من نیز هرگز عادت نداشتم Ú©Ù‡ کسی را به سویی بکشانم Ùˆ به همین دلیل راجع به مسائل سیاسی صØبتی نمی‌کردم. یک روز Ú©Ù‡ به آپارتمان من در امیرآباد آمد با من صØبت ‌کرد Ú¯Ùت در بین راه Ú©Ù‡ می‌آمدم یک اعلامیه دست من داده‌اند Ú©Ù‡ از همه خواسته‌اند به جنبش مردم بر علیه شاه بپیوندند. اعلامیه را خواندم Ú©Ù‡ متعلق به جبهه ملی یا شاید نهضت آزادی بود. در چهره‌اش عکس‌العملی ندیدم، اما راجع به اوضاع Ú©Ù…ÛŒ با ایشان صØبت کردم. پس از چند Ù‡Ùته اØساس کردم Ú©Ù‡ مسائل او را متاثر کرده. چند ماه قبل از این دیگر کسی نبود Ú©Ù‡ بتواند در مقابل کشتارها Ùˆ Øکومت نظامی بی‌تÙاوت بماند Ùˆ همین امر باعث شد Ú©Ù‡ من بتوانم از او بخواهم Ú©Ù‡ اثر شب‌نورد را در استودیو بل بخواند.»
لطÙÛŒ Ú¯Ùته است Ú©Ù‡ این اولین کار موسیقی ایرانی بود Ú©Ù‡ گروهی ایرانی آن را به ملت هدیه می‌کرد. تاثیر این اثر Ùˆ سرود آزادی چنان بود Ú©Ù‡ بیشتر مردم آن را زمزمه می‌کردند Ùˆ این گونه سرنوشت گروه شیدا Ùˆ چاووش رسماً به انقلاب گره خورد.
اما شجریان به صراØت در مصاØبه‌اش با صادق صبا، می‌گوید Ú©Ù‡ علاقه‌ای نداشته از کارهایش به سود انقلاب ÛµÛ· Ùˆ به خصوص شخصیت‌های سیاسی آن استÙاده شود. او از سرود «چاووش ۶» یا همان «سپیده» نام می‌برد Ú©Ù‡ صدا Ùˆ سیمای جمهوری اسلامی سال‌ها از آن به عنوان یک سرود انقلابی برای تبلیغ چهره آیت‌الله خمینی استÙاده کرده: «ایران ای سرای امید، برای Øالت رستاخیز در جامعه بود اما بعد از چند وقت آقای خمینی را نشان Ù…ÛŒ دادند. من این را برای ایشان نخواندم اصلا. اصلا برای شخص نبود. اما دیدم ازش استÙاده این جوری می‌شود.»
آذر ۱۳۵۸، درکنسرت گروه شیدا به سرپرستی لطÙÛŒ در دانشگاه ملی تصنی٠معرو٠سپیده با شعر هوشنگ ابتهاج Ùˆ صدای شجریان اجرا شد، تصنیÙÛŒ Ú©Ù‡ آن را کیوان ابتهاج پسر هوشنگ ابتهاج تصادÙا ضبط می‌کند.
همان دوران، ربنا Ú©Ù‡ یکی از چالش‌های سال‌های بعد برای Øاکمیت در برخورد با شجریان شد، به سÙارش رادیو Ùˆ تلویزیون وقت ساخته شد:
«برای Ú©Ù…Ú© به رادیو Ùˆ تلویزیون چیزهایی اماده کردم. بعد دیدم Ùتوا گرÙته‌اند از خمینی Ú©Ù‡ موسیقی مخدر است Ùˆ … تابستان ÛµÛ¸ بود. Ú¯Ùتم خداØاÙظ جای من اینجا نیست. دو روز قبل از ماه رمضان بود. من نوار را دادم به آنها. بعد دیدم صدای خود من را پخش کردند. آن نواری Ú©Ù‡ من تهیه کرده بودم را پخش نکردند.»
سال‌های دهه Û¶Û°ØŒ Ùراز مهمی از تاریخ سیاسی معاصر ایران است Ú©Ù‡ با سرکوب گسترده سیاسی، اعدام‌ مخالÙان Ùˆ البته جنگ همراه است. در این سال‌ها شجریان با پرویز مشکاتیان آلبوم‌های تازه‌ای تولید می‌کند، اما از میان آلبوم‌های مشترک آنها «بیداد» به خاطر Ù…Øتوای سیاسی- اجتماعی آن ویژه است. خود او Ù…ÛŒ گوید: «بیداد اعتراض Û´ سال بعد از به ثمر رسیدن انقلاب ÛµÛ·ØŒ در سال ۶۱، ØرÙ‌های زده شده کو؟ قول‌ها کو؟ چرا آنچه مردم می‌خواهند نشده؟»
او می‌خواند:
«شهر یاران بود و خاک مهربانان این دیار
مهربانی کی سر آمد شهریاران چه شد؟»
و تاکید می‌کند: «اعتراض را در جامعه و در درون خودم می دیدم، آمدم بیانش کردم.»
او بدون اشاره به تاریخ مشخصی، از تهدید شدن به مصادره اموالش هم یاد می‌کند: «یکی از آیت‌الله‌ها ØÚ©Ù… مصادره اموال داده بود، همه نوارهایم را بردم بیرون. Ùرش Ùˆ مبل را Ú¯Ùتم بیایند ببرند. نوارهایم را سه بار جابه جا کردم، با Ú†Ù‡ گرÙتاری.»
سال Û¸Û° شجریان آلبوم« زمستان است» را منتشر کرد: در میانه دوران اصلاØات اما خود او وقتی از این دوران نقل می‌کند، آن را مشابه زمانه سرایش شعر« زمستان است» Ù…ÛŒ داند. اخوان، این شعر را پس از Û²Û¸ مرداد ۱۳۳۲، زمانی سرود Ú©Ù‡ جامعه در Ø®Ùقان Ùˆ سرکوب بود:
«همان موقع هم Ú©Ù‡ هم خواندم زمستان بود. کسی سلام آدم را Ù¾Ø§Ø³Ø Ù†Ù…ÛŒ Ú¯Ùت. مردم در یک ناامیدی Ùˆ سردی Ùرو رÙته بودند. وقتی شروع کردم به خواندن مرا با خود می‌برد.»
او درباره این کنسرت‌ها می‌گوید: «اگر عکس خاصی بود نمی‌پذیرÙتم. به اتکای راه خودم Ùˆ اØترام به هنرم.»
اما شجریان در تمام کنسرت‌هایی Ú©Ù‡ تلاش کرد بدون Øاشیه سیاسی برگزار کند، تصنی٠«مرغ سØر» را به درخواست مردم می‌خواند:
«همان تاثیری Ú©Ù‡ در کلام این تصنی٠است، زبان Øال مردم امروز ماست. ظلم ظالم، جور صیاد..ØŒ مردم همه با آن Ù…ÛŒ خوانند. اعتراضی است Ú©Ù‡ در جامعه وجود دارد.»
شجریان اما نگران برخورد Øکومت نبود Ùˆ از اینکه بازداشتش کنند هراسی نداشت؛ این را به صدای آمریکا Ú¯Ùت.
«این روزها دیگر ایران جای کنسرت دادن نیست»
شجریان در سال Û²Û°Û±Û° در مصاØبه‌ای به «سی ان ان» Ú¯Ùت Ú©Ù‡ Øتی یک Ù‡Ùته هم در Û³Û± سالی Ú©Ù‡ تا زمان مصاØبه، از انقلاب گذشته شاد نبوده است. اما Øضور اجتماعی Ùˆ سیاسی Ù…Øمدرضا شجریان پس از انتخابات سال Û±Û³Û¸Û¸ در ایران به اوج خود رسید. او در مصاØبه‌ها Ùˆ Ú¯Ùت وگوهایی Ú©Ù‡ در این دوران انجام داد، هرگز موضع خود را نسبت به آنچه Ú©Ù‡ در خیابان‌های تهران Ùˆ شهرهای دیگر ایران می‌گذشت پنهان نکرد Ùˆ کنسرت‌هایش در ایران قطع شد.
خشم انسانی شجریان به عنوان یک هنرمند بیش از هر چیز با شنیدن سخنرانی Ù…Øمود اØمدی نژاد در میدان ولی عصر تهران به مناسبت پیروزی‌اش برانگیخته شد:
«این آدم آمد در تلویزیون نیشخند زد Ùˆ Ú¯Ùت یک عده خس Ùˆ خاشاک آمده‌اند… من Ú¯Ùتم من صدای این خس Ùˆ خاشاکم. اما خس Ùˆ خاشاک اگر توÙان راه بیÙتد چشم آدم را کور می‌کند.»
او به روشنی اØساس می‌کرد Ú©Ù‡ در جامعه خشمی هست: «مردم اگر خشمگین شوند هیچ نیرویی جلویش را نمی‌گیرد.»
دوران Û¸ ساله ریاست جمهوری اØمدی نژاد به عنوان یکی از سیاه‌ترین دوران‌ها برای Ùعایت Ùرهنگی Ùˆ هنری اما چیزی نبود Ú©Ù‡ شجریان در عمر خود ندیده باشد:
«۵ سال Ùˆ Û±Û° سال چیزی در تاریخ نیست، Ù„Øظه است. نگران آینده نیستم اما گذر سختی در پیش است. این دو اگر Øر٠هم را نشنوند خطرناک است، مردم Ùˆ Øکومت، اما مردم آن چیزی را Ú©Ù‡ بخواهند به دست می‌آورند.»
«زبان آتش» صریØ‌ترین واکنش شجریان بود به آنچه در خیابان‌ها می‌گذشت. در Øالی Ú©Ù‡ Øکومت آشکارا به روی مردم آتش گشوده بود، شجریان از زمین گذاشتن تÙنگ‌ها خواند:
«تÙنگت را زمین بگذار/ Ú©Ù‡ من بیزارم از دیدار این خونبار٠ناهنجار/ تÙنگ٠دست تو یعنی زبان آتش Ùˆ آهن/ من اما پیش این اهریمنی ابزار بنیان‌کن/ندارم جز زبان٠دل/ دلی لبریز٠مهر تو/ تو ای با دوستی دشمن.»
او خود درباره این آهنگ می‌گوید: «بعد از انتخابات چیزهایی دیدیم Ú©Ù‡… آدم به روی برادرش Ú©Ù‡ تÙÙ†Ú¯ نمی کشد.» زبان آتش ساخته خود Ù…Øمدرضا شجریان Ùˆ با تنظیم مجدد مجید درخشانی، گویای Øس Ùˆ Øال شجریان است به آنچه در اطراÙØ´ می‌گذشت. پخش این تصنی٠در روزهای اعتراضات Û¸Û¸ برای آنها Ú©Ù‡ در خیابان‌ها شاهد خشونت رسمی علیه مردم بودند، معنای ویژه‌ای داشت Ùˆ به اعتراض‌ها جان می‌بخشید.
شجریان به «سی ان ان» Ú¯Ùت: «من هر جای دنیا Ú©Ù‡ می‌روم Ùˆ می‌بینم Ú©Ù‡ مردم خوشØال Ùˆ شاد هستند دوست دارم، ولی در کشور خودم وقتی Ù…ÛŒ بینم یک زن بدون پشتیبان در کنار خیابان مجبور به سیگارÙروشی است … من این صØنه ها را نمی‌توانم ببینم. هنر در ذات خود یک نوع اعتراض است، برای همین، Øکومت‌ها وقتی هنر پا به عرصه تقابل Ù…ÛŒ گذارد از آن ÙˆØشت دارند Ùˆ می‌ترسند.»
یکی دیگر از واکنش‌های آشکار Ù…Øمدرضا شجریان به اتÙاقات پس از انتخابات، نامه‌ا‌ی بود Ú©Ù‡ او به عزت الله ضرغامی رییس صدا Ùˆ سیما نوشت Ùˆ از او خواست تا آثارش را در صدا Ùˆ سیما پخش نکند:
«سرودهایی Ú©Ù‡ خوانده‌ام به‌ویژه سرود ایران، ای سرای امید، متعلق به سال‌های Û±Û³ÛµÛ· Ùˆ Û±Û³ÛµÛ¸ بوده Ùˆ هیچ ارتباطی با شرایط کنونی ندارد.» Ùˆ به «سی ان ان» Ú¯Ùت اگر لازم باشد برای این دوران هم چیزی می‌خواند؛ کما اینکه خوانده است.
او در نامه‌اش تاکید کرد Ú©Ù‡ سازمان صدا Ùˆ سیما هیچ نقشی در تهیه این آثار نداشته Ùˆ به ØÚ©Ù… قانون Ùˆ شرع از این سازمان خواسته صدا Ùˆ آثار او را در هیچ‌یک از واØدهای رادیو Ùˆ تلویزیون پخش نکند.
Ùˆ در Ú¯Ùت‌وگو با «بی‌بی‌سی» Ú¯Ùت: «در شرایطی Ú©Ù‡ مردم در بهت Ùˆ Øیرت هستند Ùˆ به Ú¯Ùته آقای اØمدی نژاد، خس Ùˆ خاشاک به Øرکت در آمده‌اند، صدای من در صدا Ùˆ سیما جایی ندارد. صدای من صدای خس Ùˆ خاشاک است Ùˆ همیشه هم برای خس Ùˆ خاشاک خواهد بود».
اینجا بود Ú©Ù‡ Øکومت هم دیگر تاب نیاورد Ùˆ پخش دعای ربنا در صدا Ùˆ سیما ممنوع شد.
در Øالی Ú©Ù‡ مدت‌ها بود شجریان کنسرتی در ایران برگزار نمی‌کرد، در سال ۱۳۹۹، Øسین نوش‌آبادی سخنگوی وزارت ارشاد، رسما اعلام کرد Ú©Ù‡ Ù…Øمدرضا شجریان برای برگزاری کنسرت، ممنوعیت قانونی دارد.
او Ú¯Ùته بود: «نمی‌شود Ùردی هم معترض Ùˆ منتقد شدید باشد، ضوابط Ùˆ معیارهای Øاکم بر نظام را نپذیرد Ùˆ هم بخواهد کار کند. شجریان باید رÙتارهای گذشته خود را جبران کند Ùˆ به موسیقی ایرانی Ùˆ اسلامی برگردد.»
او در پاسخ به اینکه اگر Ù…Øمدرضا شجریان درخواست مجوز برای برگزاری کنسرت دهد، مجوز صادر می‌کند یا نه، ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯: «به همین دلیل می‌گویم به Ù„Øاظ قانونی؛ یعنی برخی اÙراد برای اجرای کنسرت دارای Ù…Øدودیت قانونی هستند Ùˆ ما براساس آن ضوابط مجوز‌ها را صادر می‌کنیم Ú©Ù‡ بخشی از آن شامل همین مساله است یعنی اÙرادی Ú©Ù‡ Ù…Øدودیت Ùˆ ممنوعیت دارند نیز Ù„Øاظ می‌شود Ú©Ù‡ دست ما نیست Ùˆ ما تنها موظ٠به رعایت آنها هستیم. ممنوع‌الÙعالیت شدن اÙراد ربطی به وزارت ارشاد ندارد. » نوش‌آبادی در این مصاØبه رسما اعلام کرد Ú©Ù‡ شجریان «مØدودیت‌هایی دارد Ú©Ù‡ توسط نهادهای دیگر قرار داده شده است Ùˆ دست ما نیست.»
Ùصل آخر
Ù…Øمد رضا شجریان در یک پیام ویدیویی Ú©Ù‡ نوروز Û¹Ûµ منتشر شد اعلام کرد Ú©Ù‡ Û±Ûµ سال است با یک بیماری درگیر است. او وعده داده بود Ú©Ù‡ پس از Ø·ÛŒ مراØÙ„ درمان به ایران بازمی‌گردد. همان زمان Ùرزاد طالبی، مدیرکل وقت دÙتر موسیقی وزارت ارشاد اسلامی ایران Ú¯Ùت: « ما تمام تلاش خود را خواهیم کرد Ú©Ù‡ موانع Ùعالیت استاد شجریان برداشته شود.» با اینکه پس از تغییر مدیران صدا Ùˆ سیمای جمهوری اسلامی در آستانه ماه رمضان، این انتظار می‌رÙت Ú©Ù‡ ربنای شجریان باز از رادیو Ùˆ تلویزیون ایران پخش شود، روزنامه کیهان، در صÙØÙ‡ اول عکسی از شجریان را با چهره‌هایی مانند بهروز وثوقی Ùˆ گوگوش منتشر کرد Ùˆ از او به عنوان یک «هنرمند Ùاسد» یاد کرد.
تابستان ۹۵، مقامات وزارت ارشاد در واکنش‌هایی اعلام کردند Ú©Ù‡ برای سلامت شجریان، اقدامات لازم را انجام خواهند داد. Ù‡Ùته اول شهریور، یک روزنامه‌نگار ایرانی در توئیتی Ú©Ù‡ از نشست با معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد ارسال کرد، خبر داد Ú©Ù‡ یکی از دستورکارهای این جلسه اØتمالات Ùˆ استراتژی رسانه‌ای وزارت ارشاد درمواجهه با رویدادی مرتبط با سلامت استاد شجریان بررسی شده است.
شجریان اما تا آخرین روزهای Øیات خود Ùرصت Ùˆ امکان برگزاری کنسرت در ایران را نیاÙت Ùˆ سیر تاریخی زندگی او نشان می‌دهد Ú©Ù‡ این Ùرصت نه به خاطر مهمان Û±Ûµ ساله او، سرطان، Ú©Ù‡ به خاطر کینه دیرین نهادهای تصمیم‌گیرنده از شخصیت Ùˆ واکنش‌های آشکار سیاسی او بوده است.
